ପ୍ରତିବର୍ଷ ଭାଦ୍ରବ ମାସ ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷରେ ନୂଆଖାଇ ପର୍ବ ପାଳନ କରାଯାଇଥାଏ। ଓଡ଼ିଶାର ବିଶେଷ କରି ପଶ୍ଚିମ ଓଡ଼ିଶାର ଏହା ଏକ ଗଣ ପର୍ବ। ଜାତି, ଧର୍ମ, ବର୍ଣ୍ଣ ନିର୍ବିଶେଷରେ ସମସ୍ତେ ଏହି ନୂଆଖାଇ ପର୍ବ ଆନନ୍ଦ ଉଲ୍ଲାସରେ ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି। ନୂଆଖାଇ ପର୍ବର ପୂର୍ବ ଓ ପର ଦିନର ଯେଉଁ ଲୋକ ବିଶ୍ୱାସ, ବ୍ୟବସ୍ଥା ଏବଂ ଲୋକ ପ୍ରଥା ପ୍ରଚଳିତ ହୋଇ ଆସୁଛି ତାହା ହିଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ।
ପଶ୍ଚିମ ଓଡ଼ିଶା ବାସୀଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ ଜୀବିକା ହେଉଛି କୃଷି। କୃଷିଜାତ ଅନ୍ନର ମହତ୍ୱକୁ ନେଇ କେଉଁ ଆବହମାନ କାଳରୁ ଏହି ନୂଆଖାଇ ପର୍ବ ପାଳିତ ହୋଇ ଆସୁଛି। ଓଡ଼ିଶାର ଅବିଭକ୍ତ କଳାହାଣ୍ଡି, ବଳାଙ୍ଗୀର, ସମ୍ବଲପୁର, ସୁନ୍ଦରଗଡ ଓ ବଉଦ ଜିଲ୍ଲା ସମେତ କୋରାପୁଟର କେତେକ ଅଂଚଳ ଏବଂ ଛତିଶଗଡ଼ ରାଜ୍ୟର ଦେଓଭୋଗ ସମେତ କେତେକ ଅଂଚଳରେ ଏହି ନୂଆଖାଇ ପର୍ବ ଧୂମଧାମରେ ପାଳିତ ହୋଇଥାଏ।
ବର୍ଷ ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ଉତ୍ପାଦିତ ଶସ୍ୟର ଅନ୍ନକୁ ବିଶେଷ କରି ବର୍ଷର ଅମଳ ପ୍ରାରମ୍ଭରୁ ଉତ୍ପାଦିତ ହେଉଥିବା ଧାନରୁ ଯେଉଁ ଅନ୍ନ ବାହାରେ ସେହି ଅନ୍ନକୁ ନିଜ ଇଷ୍ଟ ଦେବାଦେବୀଙ୍କ ପାଦପଦ୍ମରେ ଅର୍ପଣ କରି ସେହି ପ୍ରସାଦ ନିଜେ ଗ୍ରହଣ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ କର୍ମ ଓ ବିରାଗ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରାଚୀନ ଜୀବନର ଇତିହାସ ଓ ଦର୍ଶନ ହେଉି ଏହି ପର୍ବର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ।
ପଶ୍ଚିମ ଓଡ଼ିଶା କଳିଙ୍ଗ-କୋଶଳ ଭାବେ ପରିଚିତ ଏବଂ ଆଦିବାସୀ ଅଧ୍ୟୁଷିତ ଅଂଚଳ ଭାବେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ। ଏହି ଅଂଚଳ ବାସୀ ମୁଖ୍ୟତଃ କୃଷିଜୀବି। ଅଧିକ ଫସଲ ଉତ୍ପାଦନ କରିବା ପାଇଁ ସେମାନେ ମାଟି ମାଆଁକୁ ପୂଜା କରି ବିଭିନ୍ନ କୃଷି ଭିତ୍ତିକ ପର୍ବ ପାଳନ କରି ଆସୁଛନ୍ତି, ଯାହାକି ଆଜି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଓଡ଼ିଆଜନମାନସରେ ସେହି ପରମ୍ପରା ସ୍ଥାନ ପାଇ ସାରିଛି ଓ ପ୍ରଚଳିତ ହୋଇ ଆସୁଛି। କୃଷିକୁ ମୁଖ୍ୟ ଜୀବିକା ଓ ଅନ୍ନକୁ ବ୍ରହ୍ମ ରୂପେ ବହୁ ପୂର୍ବରୁ ପରିକଳ୍ପନା କରାଯାଇଛି। ଗଙ୍ଗାଧର ମେହେରଙ୍କ ଭାଷାରେ – କୃଷି ସିନା ସଂସାରେ ସଭ୍ୟତାର ଚୂଳ, କୃଷି ଏକା ସକଳ ଜୀବିକାର ମୂଳ। ପ୍ରତିଟି ମଣିଷ ଅନ୍ନରୁ ଜାତ, ଅନ୍ନ ଜୀବନ ଧାରଣର ମାଧ୍ୟମ ଓ ଆନନ୍ଦର ବାର୍ତ୍ତାବହ। ବେଦ ଉପନିଷଦରେ ମଧ୍ୟ ଅନ୍ନକୁ ବ୍ରହ୍ମ ଈଶ୍ୱର ଭାବେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି। ଗଙ୍ଗାଧର ମେହେର କହିଛନ୍ତି–ଅନ୍ନ ଘେନି ରହିଛି ଅଖିଳ ସଂସାର, ଅନ୍ନ ବିନା ଜଗତେ ଉଠେ ହା ହା କାର।
ପଶ୍ଚିମ ଓଡ଼ିଶାର ଅଧିବାସୀ ଓ ଲୋକ ସମାଜ ପ୍ରକୃତି ସହିତ ଏକ ନିବିଡ଼ ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରି ବଂଚି ଆସୁଥିବାରୁ କେବଳ ଧାନ ହିଁ ନୂଆ ମଧ୍ୟରେ ସିମିତ ନ ରହି ପ୍ରତିଟି ଶସ୍ୟର ନୂଆ ଫସଲକୁ ନିଜ ଇଷ୍ଟ ଦେବାଦେବୀଙ୍କୁ ପୂଜା କରିବା ପରେ ହିଁ ନିଜେ ବ୍ୟବହାର କରିଥାଏ। ଠିକ ସେହିପରି ଶ୍ରାବଣ ମାସରେ ମାଣ୍ଡିଆ ନୂଆଖିଆ ଓ ଗୁର୍ଜୀ ନୂଆଖିଆ, ଦଶହରା ଶୁକ୍ଳ ଦଶମୀ ଦିନ ବାଲିଗଜା ସମୟରେ ମକା ମଞ୍ଜିର ଗଜାକରି ପୂଜା କରିବା ପରେ ମକା ଖାଇବା ପରମ୍ପରା ଥିଲା। ଦଶହରା ଅଷ୍ଟମୀ ଦିନ ପୁଅ ଜଉନ୍ତିଆ ଓଷା କରି ସାରିବା ପରେ କମଳା ଜାତୀୟ ଫଳ ପୂଜା କରି ସାରିବା ପରେ ସେହି ଫଳ ସବୁ ଖାଇବା ପଶ୍ଚିମ ଓଡ଼ିଶାର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରଥା। ମାର୍ଗଶୀର ମାସରେ କୃଷ୍ଣ ପକ୍ଷ ଅଷ୍ଟମୀ ଦିନ ଶିମ୍ବ, କଖାରୁ, ବିରି, ଝୁଡଙ୍ଗ, ମୂଳା ଇତ୍ୟାଦିକୁ ପୂଜା କରି ଦେବାତାଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ କରିସାରିବା ପରେ ଖିଆଯାଇଥାଏ। ଫାଲଗୁନ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ଦିନ ଆମ୍ବକୁ ଦେବତାଙ୍କ ପାଖରେ ପୂଜା କରି ସେହିଦିନ ଠାରୁ ଖିଆଯାଏ। ଚୈତ୍ର ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ପୂର୍ବରୁ ଯେଉଁ ମଙ୍ଗଳବାର ପଡ଼େ ସେହି ମଙ୍ଗଳବାର ଦିନ କାନ୍ଦୁଳ, ମହୁଲ, ଚାହାଁର ଇତ୍ୟାଦି ଫଳକୁ ଭାଜିକରି ଦେବାଦେବୀଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ କରିବା ପରେ ଖିଆଯାଇଥାଏ। ଏହା ପୂର୍ବରୁ ମହୁଲକୁ ରନ୍ଧା ମଧ୍ୟ ଯାଇନଥାଏ। ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ, ମଣିଷ ଯେତେସବୁ ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କରେ ସେସବୁକୁ ପ୍ରଥମେ ନିଜ ଦେବାଦେବୀଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ କରିବା ପରେ ହିଁ ନିଜେ ଭକ୍ଷଣ କରିଥାଏ। ହେଲେ ଆଜିକାଲିର ଏହି ପରିବେଶଗତ ଅସନ୍ତୁଳନ ଜନୀତ ଆଧୁନିକ ମଣିଷ ଠିକ ସମୟ ପୂର୍ବରୁ ମଧ୍ୟ ଚାଷ କରି ଅମଳ କରି ପାରୁଛି ଏବଂ ବେଳେ ବେଳେ କୌଣସି ପ୍ରକାରେ ସମୟରେ ମଧ୍ୟ ସବୁ କିଛି ହୋଇପାରୁଛି, ତେଣୁ କ୍ରମଶଃ ଏହାର ଗୁରୁତ୍ୱ କମିବାରେ ଲାଗିଛି। ଏତେସବୁ ଘଟଣା ପରେ ମଧ୍ୟ ମୁଖ୍ୟତଃ ଧାନ ଚାଷ ପ୍ରାୟତଃ ପରିବେଶ ଗତ ଅସନ୍ତୁଳିତ ଜନିତ ଚାଷ କରିବାର ସମୟ ସାଙ୍ଗକୁ ଅମଳ କରିବାର ସମୟ ବଳୁଥିଲେ ହେଁ ଆଜି ମଧ୍ୟ ସେହି ପ୍ରାଚୀନ ପରମ୍ପରା ଅନୁଯାୟୀ ଏହି ଅଂଚଳବାସୀ ଭାଦ୍ରବ ଶୁକ୍ଳ ପକ୍ଷରେ ନୂଆଖାଇ ପର୍ବ ମହା ଧୂମଧାମରେ ପାଳନ କରି ଆସୁଛନ୍ତି। ତେଣୁ ଏହା ହିଁ ପଶ୍ଚିମ ଓଡ଼ିଶାର ମୁଖ୍ୟ ପର୍ବ ବା ଗଣ ପର୍ବ ନୂଆଖାଇ।
ପଶ୍ଚିମ ଓଡ଼ିଶା ଶକ୍ତିପୀଠ ଭାବେ ପରିଚିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଦେବୀ ବା ମାତୃଶକ୍ତି ହିଁ ମୁଖ୍ୟ ଭାବେ ପୂଜିତ ହୋଇଥାନ୍ତି। ତେଣୁ କଳାହାଣ୍ଡିରେ ମାଣିକେଶ୍ୱରୀ, ଜୁନାଗଡ଼ ଓ ଆଖପାଖରେ ଲଙ୍କେଶ୍ୱରୀ, ସମ୍ବଲପୁରରେ ସମଲେଶ୍ୱରୀ, ବଲାଙ୍ଗୀର ଓ ପାଟଣାଗଡରେ ପାଟଣେଶ୍ୱରୀ, ସୋନପୁରରେ ସୁରେଶ୍ୱରୀ ଆଦି ଦେବାଦେବୀଙ୍କ ପୀଠରେ ପ୍ରଥମେ ନବାନ୍ନ ଭୋଗ ଲାଗି ହେବା ପରେ ସେହି ପ୍ରସାଦ ନୂଆ ଅନ୍ନକୁ ସମସ୍ତେ ଗ୍ରହଣ କରି ସେହି ଦିନଠାରୁ ନୂତନ ଫସଲର ଅନ୍ନ ଖାଇବା ପରମ୍ପରା ରହିଆସିଛି।
ନୂଆଖାଇର ପ୍ରାକ ପ୍ରସ୍ତୃତି ପର୍ବ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦିନର କିଛି ଦିନ ପୂର୍ବରୁ। ନୂଆଖାଇ ଦିନ ପ୍ରାୟତଃ ସମସ୍ତଙ୍କ ଘରେ ସମସ୍ତେ ନୂଆ ବସ୍ତ୍ରର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଥାନ୍ତି। ଯେତେ ଦୂରରେ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ନିଜର ଜନ୍ମ ମାଟିକୁ ଫେରି ସପରିବାର ସହ ନୂଆ ଖାଇବାର ଯୋଜନା ହୋଇଥାଏ। ଘରର ଶୁଦ୍ଧତା ପାଇଁ ସଫାସୁତୁରା, ଲିପା ପୋଛା କରାଯାଇ ପୁରୁଣା ବ୍ୟଥା, ବେଦନା, ଦୁଃଖ, ରୋଗବ୍ୟାଧି ସବୁ ଭୁଲି ଏକ ନୂତନ ଚିନ୍ତା ଚେତନାରେ ନୂଆ ଜୀବନ ବଂଚିବାର ପ୍ରୟାସ କରାଯାଇାଏ। ନୂଆଖାଇ ବେଳକୁ ପ୍ରାୟତଃ ଆଁଟ ଜମି ବା ଢିପ ଜମିରେ ଧାନ ଫସଲ ହୋଇଥାଏ। ତେଣୁ ଗ୍ରାମର ପୂଜକ ଜମିରୁ ଧାନ ଛିଣ୍ଡାଇ ଆଣି ଗ୍ରାମ ଦେବାଦେବୀଙ୍କ ପାଖରେ ଅର୍ପଣ କରି ସାରିଥାଏ। ଧାନ ମଂଜି ମିଳି ନ ପାରିଲେ ଧାନ ଫୁଲକୁ ମଧ୍ୟ ପୂଜାକରି ନୂଆଖାଇ ପର୍ବ ପାଳନ କରିବାର ବିଶ୍ୱାସ ରହିଛି। ଗ୍ରାମଦେବତାଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ କରିବା ପରେ ଜନସାଧାରଣ ନିଜ ନିଜର ସାଧ୍ୟମତେ ନୂଆବସ୍ତ୍ର ପରିଧାନ କରି ନବନିର୍ମିତ ଚୂଲିରେ ନୂଆହାଣ୍ଡିରେ ଧାନ ପକାଇ ଚୂଡା ଭାଜିଥାନ୍ତି। ସେହି ନୂତନ ଚୂଡାରେ ଗାଈ ଘିଅ, କ୍ଷୀର, ନଡ଼ିଆ, କଦଳୀ, ଗୁଡ଼ ଆଦି ମିଶ୍ରଣ କରାଯାଇ ପ୍ରସାଦ ବା ନବାନ୍ନ ପ୍ରସ୍ତୃତ କରାଯାଇଥାଏ। ନୂଆଖାଇରେ ସର୍ବଶୁଦ୍ଧି ଓ ଦେବାଦେବୀଙ୍କ ମାନ୍ୟତା ପ୍ରାପ୍ତ କୁରେଇପତ୍ର ପୂର୍ବରୁ ସଂଗ୍ରହ କରି ରଖାଯାଇଥାଏ ଏବଂ ସେହି କୁରେଇ ପତ୍ରରେ ହିଁ ଘରର ମୂଖିଆ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ନବାନ୍ନ ବଂଟନ କରିଥାନ୍ତି। ପ୍ରଥମେ ଇଷ୍ଟ ଦେବାଦେବୀ ଙ୍କ ପାଖରେ ନୂଆ ଧାନର ବେଣି କରି ଝୁଲାଇ ଦିଆଯାଇଥାଏ ଏବଂ ଇଷ୍ଟ ଦେବାଦେବୀ ଓ ପୂର୍ବପୁରୁଷଙ୍କୁ ନବାନ୍ନ ଅର୍ପଣ କରିସାରିବା ପରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ସାନରୁ ବଡ଼ ଯାଏ ସମସ୍ତେ ନିଜ ନିଜ ମୁଣ୍ଡରେ ଲଗାଇ ନବାନ୍ନ ପ୍ରସାଦ ଭକ୍ଷଣ କରିଥାନ୍ତି।
ନବାନ୍ନ ଭକ୍ଷଣ ଦିନ ପ୍ରତ୍ୟୁଷରୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରିବାର ସଦସ୍ୟ ଶୁଦ୍ଧପୁତ ମନରେ ନୂଆ ବସ୍ତ୍ର ପରିଧାନ କରି ସମସ୍ତ ପ୍ରଥାନୁସାରେ ନୂଆଖାଇ ସାରିବା ପରେ ପ୍ରଥମେ ଇଷ୍ଟଦେବୀ ଓ ପରେ ପରିବାରର ଛୋଟରୁ ବଡ଼ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଭିତ୍ତିକ ଜୁହାର ପର୍ବ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ। ବଡ଼ମାନେ ସୁଖ ଶାନ୍ତିରେ ବର୍ଷଟିର ଶୁଭକାମନା ପୂର୍ବକ ସାନମାନଙ୍କୁ ଆଶୀର୍ବାଦ ଦେଇଥାନ୍ତି। ପରିବାର ମଧ୍ୟରେ ଯିଏ ଯାହାର ସାଧ୍ୟ ମତେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ପିଠାପଣା, ମଣ୍ଡାପିଠା, ଖିରୀପୁରୀ, ତରକାରୀ ଇତ୍ୟାଦି କରି ଏକ ଜାକ ଜମକରେ ନୂଆଖାଇ ପର୍ବଟିରେ ପରିବାରର ସମସ୍ତ ସଦସ୍ୟ ଓ ବନ୍ଧୁବାନ୍ଧବ ଗହଣରେ ଏକାଠି ଭୋଜନ କରିଥାନ୍ତି। ତା’ପରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ ଭଜନ କୀର୍ତ୍ତନ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ମନ୍ଦିର ଗ୍ରାମ ବା ସହରରେ ନୂଆଖାଇ ଜୁହାର ଭେଟ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ଦିନ ଯେତେ ଯାହା ଶତ୍ରୁଭାବ ଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ନୂଆଖାଇ ଜୁହାର ଭେଟ ହୋଇଗଲେ ସବୁ ମିଟିଯାଇ ବନ୍ଧୁଭାବ ଜାଗ୍ରତ ହୋଇଯାଏ ବୋଲି ଜନସାଧାରଣରେ ବିଶ୍ୱାସ ରହିଛି।
ନୂଆଖାଇ ବା ନବାନ୍ନ ଭକ୍ଷଣ ପର୍ବ ଯେଉଁଦିନ ନୂଆଅନ୍ନ ଖିଆଯାଏ କେବଳ ସେହି ଦିନଟିକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ ବରଂ ନୂଆଖାଇ ଦିନ ସହିତ ତା’ର ପୂର୍ବ ପ୍ରସ୍ତୃତି ଏବଂ ପରର ଯେଉଁ ପ୍ରଥା ସବୁ ରହିଛି ତାକୁ ମିଶାଇ ନୂଆଖାଇ ପର୍ବ କୁହାଯାଇଥାଏ। ନୂଆଖାଇର ପରଦିନକୁ ନୂଆଖାଇ ବାସି ଦିନ ଆହୁରି ଧୂମଧାମରେ ପିଠାପଣା ମାଛ ମାଂସ ଇତ୍ୟାଦି କରି ଭୋଜିଭାତ ମାଧ୍ୟମରେ ବନ୍ଧୁ ମିଳନ ତଥା ସାଂସ୍କୃତିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ମାନ ସମାପନ କରାଯାଇଥାଏ। ଏହି ନୂଆଖାଇ ବାସୀ ଦିନ ହଜାର ହଜାର ସଂଖ୍ୟାରେ କୁକୁଡା, ଖାସି, ଗଡ଼ରା, ଛେଳି ଇତ୍ୟାଦି ବଧକରି ଲୋକେ ବାସୀ ମାନନ୍ତି। ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ନୂଆଖିଆ ସରିବା ପରେ ସାତ ଆଠଦିନ ପରେ ମଧ୍ୟ ଆଖ ପାଖ ସାଂସ୍କୃତିକ ଦଳ ଓ ମୁଖ୍ୟ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ନେଇ ନୂଆଖାଇ ଭେଟଘାଟ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ମାନ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ।
ଓଡ଼ିଶାର ସମଗ୍ର ଅଂଚଳରେ ନହେଲେ ହେଁ ନୂଆଖାଇ ପଶ୍ଚିମ ଓଡ଼ିଶାରେ ଏକ ଗୌରବାମହ ଗଣପର୍ବ ବୋଲି କେବଳ ଭାରତ ବର୍ଷରେ ନୁହେଁ ଦରିଆପାରି ଦେଶମାନଙ୍କରେ ମଧ୍ୟ ଗଣମାଧ୍ୟମ ଦ୍ୱାରା ଉତ୍କର୍ଷତାର ପରିଚୟ ପ୍ରଦାନ କରି ପାରିଛି। ସ୍ଥଳ ବିଶେଷରେ ପଶ୍ଚିମ ଓଡ଼ିଶା କିମ୍ବା କଳାହାଣ୍ଡି ବାସୀ ଯେଉଁ ସବୁ ସ୍ଥାନରେ ବସବାସ କରି ନିଜ କର୍ମମୟ ଜୀବନଯାପନ କରୁଛନ୍ତି ସେସବୁ ସ୍ଥାନ ମାନଙ୍କରେ ମଧ୍ୟ ନୂଆଖାଇ ପର୍ବ ଏକତ୍ରୀତ ହୋଇ ପାଳନ କରୁଥିବାର ଦେଖାଯାଇଛି। ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ମନେ ହେଉଛି ଯେ, ଯେଉଁ ପରମ୍ପରା ଆଦିମ କାଳରୁ ପ୍ରଚଳିତ ହେଉଛି ତାହା ପ୍ରତିଟି ଓଡ଼ିଆମନରେ ଆଜି ମଧ୍ୟ ସେହି ପରମ୍ପରା ପ୍ରତିଫଳୀତ ହେବା ସହ ସମସ୍ତେ ପାଳନ କରି ଆସୁଛନ୍ତି।
ଯଦିଓ ପଶ୍ଚିମ ଓଡ଼ିଶା ସମେତ ଗଜପତି ଜିଲ୍ଲାର ଖେମଣ୍ଡି, ନବରଙ୍ଗପୁର ଜିଲ୍ଲାର ଆଦିବାସୀ ଅଂଚଳ, ରାୟଗଡାର କାଶୀପୁର, ଛତିଶଗଡ଼ ରାଜ୍ୟର ଦେଓଭୋଗ ଓ ରାୟଗଡ଼ ଅଂଚଳର ଅଧିବାସୀମାନେ ପାରମ୍ପରିକ ଶୈଳୀରେ ନୂଆଖାଇ ପର୍ବ ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି, ତଥାପି ମଧ୍ୟ କଳାହାଣ୍ଡିର ଜନମାନସରେ ଏହି ନୂଆଖାଇ ପର୍ବପାଳନର ଏକ ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ରତା ରହିଛି। ଭାଦ୍ରବ ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷ ପଂଚମୀ ତିଥିରେ ସମଗ୍ର ରାଜ୍ୟରେ ନୂଆଖାଇ ପର୍ବ ପାଇଁ ସରକାରୀ ସ୍ୱୀକୃତି ମାଧ୍ୟମ ରେ ପ୍ରସାରିତ ଓ ପ୍ରଚାରିତ ହୋଇ ଅଧିକାଂଶ ସ୍ଥାନରେ ଏହି ପଂଚମୀ ତିଥିରେ ନୂଆଖାଇ ପାଳନ ହେଉଥିବା ବେଳେ କଳାହାଣ୍ଡି କଥା ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଳଗା। ଏଠାରେ ବସବାସ କରୁଥିବା ଅଲେଖ ନିରଂଜନ ଧର୍ମାବଲମ୍ନୀ ମାନେ ସର୍ବ ପ୍ରଥମେ ଭାଦ୍ରବ ଅମାବାସ୍ୟା ଅର୍ଥାତ ପୋରା ଉଆଁସ ଦିନ ନୂଆଖାଇ ପାଳନ କରୁଥିବା ବେଳେ ପଥର୍ଲା ଅଂଚଲରେ ଅମାବାସ୍ୟା ପରଦିନ ପ୍ରତିପଦା ଦିନ ନୂଆଖାଇ ପର୍ବ ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି। ମାଁ ମାଣିକେଶ୍ୱରୀଙ୍କ ପୀଠ ସ୍ଥାନ ଯଥା ଭବାନୀପାଟଣା, ଥୁ-ରାମପୁର, ଜୟପାଟଣା, ମହୁଲପାଟଣା, ଲାଂଜିଗଡ, କାଶୀପୁର ଭଳି କେତେକ ସ୍ଥାନରେ ଭାଦ୍ରବ ଦଶମୀ ତିଥୀରେ ହିଁ ନୂଆଖାଇ ପର୍ବ ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି। ବାକି ସବୁ ସ୍ଥାନରେ ପଂଚମୀ ତିଥିରେ ହିଁ ନୂଆଖାଇ ପର୍ବ ପାଳନ ହୋଇଥାଏ। ରାଜପରିବାର ମାନେ ବିଜୟା ଦଶମୀ ଦିନ ଦେବୀ ପୂଜା କରି ସେହିଦିନ ନୂଆଖାଇପର୍ବ ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି। କଳାହାଣ୍ଡିର ପୁରାତନ ରାଜଧାନୀରେ ରାଜପରିବାର ଦ୍ୱାରା ଅଧିଷ୍ଠିତ ମାଁ ଲଙ୍କେଶ୍ୱରୀ ଏବଂ କନକଦୁର୍ଗା ମନ୍ଦିର ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ସମସ୍ତେ ବିଜୟା ଦଶମୀ ଦିନ ନୂଆ ଖାଇ ପର୍ବ ପାଳନ କରୁଥିବା ବେଳେ ପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀ ଗୋପୀନାଥ ଜିଉଙ୍କ ମନ୍ଦିର ସହ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ସମସ୍ତେ ଗିରିଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ପୂଜା ଦିନ ଅର୍ଥାତ କାର୍ତ୍ତିକ ଅମାବାସ୍ୟା ଦୀପାବଳିର ପରଦିନ ନୂଆଖାଇ ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି। ଏହାହିଁ କଳାହାଣ୍ଡିର ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରତା ଭାବେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଆସିଛି। ପରଂପରା ଏକ ଓ ସମାନ କିନ୍ତୁ ତିଥି ଭିନ୍ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସବୁ ରୀତି ନୀତି ସମାନ ଭାବେ ପାଳନ କରାଯାଇଥାଏ।
ଠିକ ସେହିପରି ସମଗ୍ର ଜୁନାଗଡ ଅଂଚଳ ଓ ଆଖପାଖ ଅଂଚଳରେ ଜୁନାଗଡ ସ୍ଥିତ ଦଧିବାମନ ମନ୍ଦିରରେ ପ୍ରସାଦ ଲାଗି ହେବା ପରେ ସମସ୍ତେ ନୂଆଖାଇ ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି। ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦେବାଦେବୀଙ୍କ ନିଜ ନିଜ ନାମ ଗୋତ୍ର ଅନୁସାରେ ସମୟ ନିର୍ଘଂଟ ବାହାର କରାଯାଇ ସେହି ଅନୁସାରେ ସେହି ସମୟରେ ନୂଆଖାଇ ଭୋଗ ଲାଗି କରାଯାଇ ସମସ୍ତେ ନୂଆଖାଇ ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି।
ପ୍ରାକ୍ତନ ୧୯୧୮ ମସିହାରେ ନିର୍ମିତ ଜୁନାଗଡ଼ ଦଧିବାନ ମନ୍ଦିରରେ ଥିବା ଗାତ୍ରରେ ଖୋଦିତ ଲିପିରୁ କମଳମଣ୍ଡଳ ସଂପର୍କରେ ଉଲ୍ଲେଖ ହୋଇଥିବାର ଜଣାପଡେ। ଏହି କଳମଣ୍ଡଳ ହେଉଛି କଳାହାଣ୍ଡି। ପ୍ରାଚୀନ ଗ୍ରନ୍ଥାଦିରେ, କରଣ୍ଡ, ଇନ୍ଦ୍ରବଣିକ, କାରୁଣ୍ଡ, କାନ୍ତାରକ, କଳାହାଣ୍ଡି, ମହାକାନ୍ତାର, ନବପତ୍ରାଜିକ ଅଂଚଳ, ତୈଳବାହା ଅଂଚଳ, କମଳବନ, ବଣିକସ୍ଥାନ ଆଦି ସ୍ଥାନର ସୂଚନା ମିଳିଥାଏ। ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ୱିକ ଆଲେକଜାଣ୍ଡାର କନଙ୍ଗହାସଙ୍କ ମତରେ କଳାହାଣ୍ଡି ଏକ ଅରଣ୍ୟ ଅଧ୍ୟୂଷିତ ମନ୍ଧାନ ଓ ଆଦିମ ସଭ୍ୟତାର ଭୂମି। ଏଠାକାର ପ୍ରାଚୀନ ଅଧିବାସୀ କହିଲେ ଆଦିବାସୀ ମାନଙ୍କୁ ବୁଝାଏ। କନ୍ଧ, ଶବର, କୁଟିଆ କନ୍ଧ, ପରଜା, ଗଣ୍ଡ, ଭତରା, ବନଜାରା, ସଉରା, ଗଜବା, ଭୁଂଜିଆ ପ୍ରଭୃତି ଜନଜାତି ଏହି ଅଂଚଳରେ ବସବାସ କରି ଆସୁଥିବାର ଜଣାଯାଏ। କଳାହାଣ୍ଡିର ଜନଜାତି କେଉଁ ଆଦିମ କାଳରୁ ଧରିତ୍ରୀ ମାଟିମାକୁ ପୂଜା କରି ନିଜର ଜୀବିକା ନିର୍ବାହ କରୁଥିଲେ। ଜଙ୍ଗଲ ଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ନେଇ ପ୍ରଥମେ ମାଟିମାଁ ପାଖରେ ଅର୍ପଣ କରିବା ପରେ ତାର ପ୍ରସାଦ ସେମାନେ ଖାଉଥିଲେ। କଳାହାଣ୍ଡିର ଚନ୍ଦନ କାଠ, ହାତୀଦାନ୍ତ ଓ ରତ୍ନ ପଥରର ମହତ୍ୱ ଅପେକ୍ଷା ଜଙ୍ଗଲଜାତ ଫସଲର ମହତ୍ୱ ସେମାନଙ୍କ ପାଖରେ ଢେର ବେଶୀ ଥିଲା।
୧୮୫୩ ମସିହା ବେଳକୁ କଳାହାଣ୍ଡିର ମହାରାଜା ଉଦିତ ପ୍ରତାପ ଦେଓଙ୍କ ଶାସନ କାଳରେ ସମ୍ବଲପୁରର କୁଲତା ସଂପ୍ରଦାୟର ଲୋକମାନଙ୍କୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରି କଳାହାଣ୍ଡିରେ ଚାଷ କାର୍ଯ୍ୟରେ ନିୟୋଜିତ କରି ଚାଷର ବିକାଶ କରିଥିଲେ। ପୂର୍ବରୁ ଆଦିବାସୀ ମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ହେଉଥିବା ଅଳ୍ପ ପରିମାଣର ଚାଷ ଏହି କୁଲତା ସମାଜ ଦ୍ୱାରା ବହୁଗୁଣିତ ହୋଇ ଯାଇଥିଲେ ହେଁ ଆଦିବାସୀ ମାନଙ୍କର ସେହି ପୁରୁଣା ପରଂପରା ଅନୁସାରେ ଫସଲର ପ୍ରଥମ ଅଂଶ ନିଜର ଇଷ୍ଟ ଦେବାଦେବୀଙ୍କ ପାଖରେ ଅର୍ପଣ କରିବାର ବିଧି ସେମିତି ବଜାୟ ରହିଆସିଛି।
ନୂଆଖାଇ ଉପାସ ଓ ବାସୀ ସମେତ ଆଉ ଏକ ପରଂପରା ହେଲା ଧରନୀପୂଜା। ପ୍ରାତଃ କାଳରେ ଗାଁର ଗଣାର ଡାକରେ ସମସ୍ତ ପରିବାର ଖଇଲିଆ, ପତର, ଅରୁଆ ଚାଉଳ, ସଳିତା ଓ ଝୁଣା ନେଇ ଘର ଓ ବାଡିପଟ ଗୁହାଳ ଆଦି ଚାରିପଟେ ଝୂଣା ଦେଇ ଧରଣୀ ମାତାର ପୀଠକୁ ପହଂଚାଇ ଦେବାର ବିଧି ଆଜି ମଧ୍ୟ ରହିଛି। ସମସ୍ତଙ୍କ ଘରୁ ଏହି ଧୂଆଁ ଦିଆ ଅକ୍ତା ଧରଣୀ ପୀଠକୁ ଆସିବା ପରେ ଗାଁର ଜାନି ବା ପୂଝାରୀ ମାଟି ଦେବତାଙ୍କୁ ପୂଜାକରି ଗ୍ରାମର ମଙ୍ଗଳ ମନାସନ୍ତି।
କଳାହାଣ୍ଡିର ଗଣପର୍ବ ଯେମିତି ନୂଆଖାଇ ଠିକ ସେହିପରି ସାଂସ୍କୃତିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ଗଣବାଦ୍ୟ ରୂପେ ଘୁମୁରା ବେଶ ପ୍ରଚଳିତ। ନୂଆଖାଇ ଆସିବା ପୂର୍ବରୁ ପୋଏଲ ଉଆାଁସ ଅର୍ଥାତ ଶ୍ରାବଣ ଅମାବାସ୍ୟା ଦିନ ଘୁମୁରା ବାଦ୍ୟ ସବୁକୁ ପୂଜାକରି ଏହି ଗଣବାଦ୍ୟ ଘୁମୁରା ବାଦ୍ୟର ଅଭ୍ୟାସ ଆରମ୍ଭ କରାଯାଉଥିବାର ମଧ୍ୟ ପରଂପରା ରହିଛି। ନୂଆଖାଇ ଦିନ ତାର ଆତ୍ମପ୍ରକାଶ ଘଟି ସମସ୍ତଙ୍କ ଘରକୁ ଘର ବୁଲି ଘୁମୁରାନୃତ୍ୟ ବାଦ୍ୟ ପରିବେଷଣ କରିବାର ପରଂପରା ଆଜିମଧ୍ୟ ପ୍ରଚଳିତ।
କଳାହାଣ୍ଡି ଜିଲ୍ଲାରେ ବିଶେଷ କରି ପଶ୍ଚିମ ଓଡ଼ିଶାରେ ଭାଦ୍ରବ ମାସ ଶୁକ୍ଲପକ୍ଷ ପଂଚମୀ ତିଥିରେ ସାମୁହିକ ଭାବେ ନୂଆଖାଇ ପର୍ବ ପାଳନ କରାଯିବାକୁ ବିଧିବଦ୍ଧ ଭାବେ ସ୍ଥିର କରାଯାଇଛି। ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ସ୍ଥାନୀୟ ମହିମା ଧର୍ମାବଲମ୍ବୀ ମାନେ ସର୍ବପ୍ରଥମେ ନୂଆଖାଇବାର ପରଂପରା ସୃଷ୍ଟି କରିବାକୁ ଭାଦ୍ରବ ମାସ ପ୍ରାରମ୍ଭରେ କୃଷ୍ନପ୍ରତିପଦା ଦିନ ହିଁ ସେମାନଙ୍କ ମଠରେ ତାଙ୍କର ଇଷ୍ଟ ଦେବ ଙ୍କୁ ନୂଆଅନ୍ନ ଅର୍ପଣ କରି ନୂଆ ଖାଇବାର ଦେଖାଯାଉଛି। ସେହିପରି କଳାହାଣ୍ଡି ଗଡଜାତ ଅଂଚଳରେ ରାଜ ପରିବାର ଥିବା ଅଂଚଳରେ ବିଶେଷ କରି ଭବାନୀପାଟଣା, ଜୟପାଟଣା, ଲାଂଜିଗଡ, ଥୁ-ରାମପୁର, ମହୁଲପାଟଣା ଆଦି ଅଂଚଳରେ ଭାଦ୍ରବ ଶୁକ୍ଳ ଦଶମୀ ଦିନ ନୂଆଖାଇବାର ପରଇପରା ରହିଛି। ସେହିପରି ରାଜପରିବାର ତଥା ମନ୍ଦିର ପୂଜକ ଓ ସେବାୟତ ମାନେ ବିଜୟା ଦଶମୀ ଦିନ ନୂଆଖାଇବାର ପରଂପରା ରହିଛି। କଳାହାଣ୍ଡି ଗଡଜାତର ପୁରାତନ ରାଜଧାନୀ ଜୁନାଗଡ ସହରରେ ପୁରୁଣା ରାଜବାଟୀ ସଂଲଗ୍ନିତ ଗୋପୀନାଥ ମନ୍ଦିର ପୂଜକ ତଥା ସେବାୟତ ମାନେ ଏବଂ କୃଷ୍ନ ଉପାସକ ମାନେ ଗିରିଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ପୂଜା ଦିନ ନୂଆ ଖାଇବାର ପରଂପରା ରହିଛି। ଅନେକଙ୍କ ଭିତରେ ଏକତା ହିଁ ନୂଆଖାଇର ମୂଳ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଏଥିରେ ସନ୍ଦେହ ହିଁ ନାହିଁ।
ସାଂପ୍ରତିକ ଯୁଗରେ ଦରଦାମ ବୃଦ୍ଧି, ଅର୍ଥନୈତିକ ସମସ୍ୟା ନବାନ୍ନ ଉତ୍ସବକୁ କେତେକାଂଶରେ ମଳିନ କରି ଦେଉଥିଲେ ହେଁ ଗରିବ ଚାଷୀ ମୂଲିଆମାନେ ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ କରଜ, ଋଣ, ଧାର ଉଧାର କରି ଏହି ପର୍ବକୁ ମହାଆଡମ୍ବରରେ ପାଳନ କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୃତ ହୋଇଥାନ୍ତି। ଚାକିରୀଆ ହେଉକି ମଜୁରିଆ ସମସ୍ତଙ୍କ ମନରେ ଏହି ଉପଲବଧି ଅନୁମାନ କରାଯାଇଥାଏ। ବର୍ତମାନ କଳାହାଣ୍ଡିରେ ଦାଦନ ଶ୍ରମିକ ମାନେ ବାହାର ରାଜ୍ୟକୁ ଯାଉଥିବା ବେଳେ ଅନେକାଂଶରେ ଦଳାଲ ମାନେ ନୂଆଖାଇ ପୂର୍ବରୁ ଅଗ୍ରୀମ ବଇନା ଦେଇ ଶ୍ରମିକ ଚାଲାନ କରୁଥିବାର ମଧ୍ୟ ଅନେକ ସ୍ୱର ଉଠିଲାଣି। କହିବା ବାହୁଲ୍ୟ ଯେତେ ଯାହା ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସେହି ପ୍ରାଚୀନ ପରଂପରାକୁ ସମସ୍ତେ ବଜାୟ ରଖୁଥିବାର ସ୍ପଷ୍ଟ ଜଣାପଡେ।
ସେ ଯାହା ହେଉନା କାହିଁକି ବିଶ୍ୱରେ ଏଭଲି କୃଷିଭିତିକ ଏକ ଗଣପର୍ବ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହେଉନଥିବା ବେଳେ ଓଡ଼ିଶାରେ ବିଶେଷ କରି ପଶ୍ଚିମ ଓଡ଼ିଶାରେ ଏବଂ ସର୍ବୋପରି ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ରତା ମଧ୍ୟରେ କଳାହାଣ୍ଡିରେ ଏହି ଗଣପର୍ବଟି ଓଡିଆଙ୍କର ପରଂପରା, ଐତିହ୍ୟର ଏକ ଅନନ୍ୟ ସେତୁ। ନୂଆଖାଇ ପର୍ବଟି ଅଭାବ ଅନାଟନ, ଦୈନ୍ୟ ନିର୍ଯ୍ୟାତିତା ମୁହଁରେ ଆଶା, ଆଶ୍ୱାସନା ଓ ସମ୍ବେଦନାର ବାର୍ତ୍ତାର ଦ୍ୟୋତକ, ବଂଚିବାର ନୂତନ ସ୍ପୃହା ଓ ଉଦ୍ଦୀପନା ସୃଷ୍ଟି କରି ଗ୍ରାମ୍ୟ ପଲ୍ଲୀ-ଜୀବନକୁ ପୂର୍ଣ୍ଣତା ଆଡକୁ ବାଟ କଡାଇ ନେଇଥାଏ।
ମାଟି ଓ ମଣିଷର ଯେଉଁ ଅତୁଟ ସଂପର୍କ ରହିଛି ସେହି ସଂପର୍କରୁ ଉଦବୁଦ୍ଧ ଏହି ଗଣପର୍ବ ନୂଆଖାଇ ଐକ୍ୟବଦ୍ଧତା, ଭାତୃଭାବ, ତ୍ୟାଗପୂତ ଭାବନା, ମିଳନ ଓ ବିଶ୍ୱାସର ଅତୁଟ ବନ୍ଧନ, ସଂପର୍କ ଓ ପ୍ରତିବଦ୍ଧତା, ପରଆପଣାର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱରେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଆପଣେଇ ନେବାର ଯୋଉଁ ମହାନ ବାର୍ତ୍ତା ତଥା ଶାନ୍ତି ମୈତ୍ରୀ ତଥା ସଂହତିର ସମାହାରରେ ଆପଣାର ସ୍ୱରୂପକୁ ବହନ କରି ଚଳଚଂଚଳ ଓ ଗତିମୂଖର ସ୍ରୋତରେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ସୁଖଶାନ୍ତି ଓ ସୌହାର୍ଦ୍ଦ୍ୟରେ ପ୍ରଭୂ ଶ୍ରୀ ଦଧିବାମନ ଏବଂ ମାଁ ଜଗଜ୍ଜନନୀ, ମାଁ ଲଙ୍କେଶ୍ୱରୀ ଓ ମାଁ ମାଣିକେଶ୍ୱରୀ ରଖିଥାନ୍ତୁ ଏହାହିଁ ପ୍ରାର୍ଥନା। ଏହାହିଁ ଏହି ଗଣପର୍ବ, ସଂହତିର ପର୍ବ ନୂଆଖାଇର ବାର୍ତ୍ତା ହେଉ।
ଦୁଷ୍ମନ୍ତ କୁମାର ପଣ୍ଡା
ଅନ୍ତର୍ଲା, ଜୁନାଗଡ, କଳାହାଣ୍ଡି (ଓଡ଼ିଶା) ୭୬୬୦୨୩
ଫୋନ – ୯୧୧୪୯୩୯୩୨୯